مواد کنتراست زا در سی تی اسکن

گردآوری: علی اکبر قلی زاده

 مواد حاجب در تصویر برداری پزشکی

ماده حاجب در سی تی اسکن:

ماده حاجب یا ماده کنتراست زا (Contrast agent) به ماده‌ای گویند که برای افزایش کنتراست در پرتونگاری در پزشکی و فیزیک پزشکی بکار می‌رود این مواد به روشهای گوناگون به قسمتهای مختلف بدن وارد می‌شوند تا کنتراست اعضای بدن را برای بررسی جزئیات تشریحی و فیزیولوژیک افزایش دهند.معادل انگليسي مواد حاجب، مواد كنتراست‌ مي‌باشد كه نسبت به كلمه مواد حاجب دامنه بيشتري را شامل شده و مواد حاجب شفاف و مواد حاجب در سونوگرافي و MRI را نيز شامل مي‌شودیادآوری می‌شود همه مواد كنتراست‌ مورد استفاده در رادیولوژی (مانند هوا)، حاجب اشعه ايكس نبوده و اصطلاح مواد حاجب در برگیرنده مفهوم مواد کنتراست نیست.

کل مواد حاجب به دو دسته خوراکی و تزریقی تقسیم می شوند.مواد حاجب تزریقی خود در تقسیم بندی های مختلف در دو دسته یونی و غیر یونی، با اسمولالیته بالا و پائین و یا در دو دسته مونومر یا دایمر قرار می گیرند

تراکم در بدن

در بدن انسان 4 نوع تراکم طبیعی وجود دارد. کنتراست بین آنها باعث نمایان شدن کناره اکثر اندام‌ها می‌شود. این چهار تراکم به ترتیب شدت عبارتند از:

تراکم استخوانی: تراکم این بافت زیاد است و در مقابل بافتهای دیگر بدن کنتراست کافی برای تصویرسازی کامل ایجاد می‌کند.

تراکم نسج نرمی یا آبی: تمام انساج نرم ، به جز بافت چربی ، و مایعات بدن تراکم متوسط دارند. اغلب ارگانهای داخلی بدن از بافت نرم تشکیل یافته‌اند. تفکیک تصویر آنها از یکدیگر ممکن نیست مگر داخل آنها هوا یا گاز و یا بافت چربی باشد مانند معده و روده‌ها یا خارج آنها هوا یا نسج چربی باشد مانند کبد ، کلیه‌ها و قلب.

تراکم نسج چربی: این بافت روشن‌تر از سایر بافتهای نرم بوده و در بین بافتهای نرم دیگر خطوط روشن ایجاد می‌کند. و بوسیله این نوارهای روشن حدود بعضی از ارگانها را در عکس ساده می‌بینیم مانند دیده شدن حدود کلیه در رادیوگرام ساده شکم به سبب روشنائی چربی پشت صفاقی.

تراکم گازی: گاز معده ، روده‌ها ، حلق ، حنجره و ریه‌ها اشعه زیادی از خود عبور داده و فیلم را سیاه و روشنائی رادیولوژیک درست می‌کند.

با توجه به تراکم های موجود در بدن  برخی بافت ها دارای تفاوت جذب اشعه کمی هستند به همین خاطراز مواد کنتراست زا برای تمایز تصویرآنها استفاده می شود

ماهیت مواد

ماهیت شیمیایی یک ماده کنتراست در ارتباطی تنگاتنک با نوع ارگان مورد نظر می‌باشد مثلا در آزمون پرتونگاری از سیستم عروقی از مواد حاجب محلول در اب استفاده می‌شود. عدم ایجاد تحریک و مطلقا بی ضرر بودن ماده کنتراست هنگامی که در تماس با بافتهای بدن قرار می‌گیرند از مهترین خصوصیات ماده حاجب می‌باشد. بطور مثال سرب دارای عدد اتمی موثر بالاتری نسبت به ید و باریم می‌باشد ولی این ماده به علت ایجاد مسمومیت در بافتهای بدن نمی‌تواند به عنوان یک ماده کنتراست مثبت بکار گرفته شود هر چند که میزان جذب اشعه آن به مراتب از ید و باریم بیشتر است و کنتراست بیشتری را سبب می‌شود.

مواد ترکیبی مواد کنتراست باید کاملا پایدار بوده به طوری که اجزا آن در ارگانهای مختلف بدن از هم جدا نشود و سم آزاد نکند و یا قبل از استفاده تغییر نکند مثلا ید و باریم هیچ گاه به تنهایی استفاده     نمی شوند. مهمترین مسئله‌ای که به هنگام به کارگیری مواد حاجب در آزمونهای مختلف پرتونگاری مورد توجه فرا می‌گیرد. چگونگی انتخاب شرایط مناسب در رابطه با این مواد می‌باشد.

- انواع مواد حاجب یددار موجود در بازار ایران

اوروگرافين 76% : (370 mgI/cc) (هر آمپول  20 سی‌سی آن ، 4/7 گرم يد دارد)

اوروگرافین 60% : (280 mgI/cc)

گاستروگرافین: (mgI/cc 370)

امنی‌پاک 240 : (240 mgI/cc)

امنی‌پاک 300 : (300 mgI/cc)

ایوپاک 240 : (240 mgI/cc)

ايوپاك 300 : (300 mgI/cc)

ويزي‌پاك 320 : (320 mgI/cc)

اولتراويست 300 : (300 mgI/cc)

این مواد در modalitieهای مختلف با توجه به عضو مورد نظر استفاده می شودو با توجه به عواملی مثل سن بیمار،جنس، عضو مورد نظر و... دوزشان متفاوت می باشد

 ماده حاجب در سی تی اسکن:

ماده حاجب در سی تی اسکن به دو دسته تقسیم میشوند:

الف) داخل وریدی(تزریقی)                   ب)خوراکی

این مواد قابلیت تضعیف اشعه ایکس را توسط اعضاء بدن افزایش میدهندودر ایجاد افتراق بین بافت طبیعی وغیر طبیعی استفاده میشوند.مسئول این افزایش تضعیف اتمهای ید میباشند

روش های تزریق:

1-تزریق انفوزیون (قطره ای)          2-تزریق یکجا (بولوس)

   درتزریق انفوزیون از طریق یک کاتتر وریدی در عرض چند دقیقه تزریق صورت میگیردواسکن معمولا بعد ازتزریق مقداری دارو صورت گرفته وبقیه ماده بصورت قطره ای تا کامل شدن دارو صورت میگیرد که در این روش تمام اسکن ها در مرحله تعادل تهیه میشود که امروزه پیشنهاد نمی شود.

در روش بولوس ماده کنتراست با سرعت 1الی 4 میلی لیتر در ثانیه در زمان معین قبل از شروع اسکن تزریق شده وبسته به سرعت تزریق وفاصله زمانی بین تزریق وشروع اسکن فازهای عروقی (شریانی یا وریدی)صورت می گیرد.

روش سومی هم هست که ابتدا یک مرحله تزریق صورت گرفته (تا حداکثر تشدید کنتراست حاصل شود)سپس یک مرحله کندتر بعدی جهت تداوم تشدید بکار می رود.

مواد حاجب خوراکی:

  در سی تی اسکن از ناحیه شکم ولگن استفاده از موادحاجب در دستگاه گوارشی جهت تمایز روده ها از کیست –آبسه یا نئوپلاسم ضروری است.محلولهای سولفات باریم بعلت تولید آرتیفکت کاربرد چندانی ندارند.موادکنتراست یونی وغیر یونی محلول درآب را میتوان رقیق کرده بصورت خوراکی تجویز نمود.