انجمن پرتونگاران برتر ایران [ISPR]

گردآوری:علی اکبر قلی زاده

این نکات در همه مواد کنتراست زا صدق می کند

ویژگی های مواد حاجب:

 خصوصيات مواد حاجب به موارد ذیل بستگی دارد: 
 -حلالیت در چربی یا حلالیت درآب 
                 هرچه حلالیت در چربي (لیپوفیلی) بیشتر باشد، ماده حاجب به سلولها بویژه سلول‌هاي مغزي ‏بیشتر چسبيده و دفع آن به تاخیر مي‌افتد و لذا عوارض سمی آنها بویژه در مغز بیشتر مي‌شود. برعکس هرچه خاصیت حلالیت در آب (هیدروفیلی) بیشتر باشد، دفع آنها زودتر و سریعتر بوده و عوارض سمی آنها روي سلولهاي عصبي کمتر است. هرچه گروه های متیل و کربوکسیل (COOH و CH3) بیشتر باشد، ویژگی لیپوفیلی بیشتر و هر چه گروه های هيدروكسيل و آميد (OH و NH3) بيشتر باشد، ويژگي هيدروفيلي بیشتر است. هرچه آرايش مولكولي از لحاظ گروههای راديكالی، حالت تقارن بیشتری داشته باشد خاصیت هیدروفیلی نیز بیشتر است. خاصیت لیپوفیلی مواد حاجب یونی بیشتر از مواد حاجب غیریونی است. 
-آزاد سازی هیستامین
  آزاد سازی هیستامین ویژگی واکنش‌های حساسیت زا است. مواد حاجب غیر یونی خاصیت آزاد سازی هیستامین کمتری دارند. تزريقات وريدي نسبت به شرياني عوارض سيستميک بيشتری دارند زیرا اول از ريه عبور كرده و سبب تحريك ماست‌سل (سلولهای مترشحه هیستامین) در جدار آلوئول‏هاي ريه شده و عوارض افزایش می‌یابد.
-اتصال به پروتئین 
همه مواد حاجب به درجاتی به پروتئین‌های پلاسما بویژه آلبومین متصل می‌شوند که هرچه درصد اتصال به پروتین بیشتر باشد، عوارض بیشتر است. اتصال به پروتین مواد حاجب یونی بیشتر از مواد حاجب غيریونی است. مواد حاجبی که به پروتئین متصل نمی‌شوند، به سرعت از طریق کلیه ها دفع می‌شوند ولی مواد حاجب متصل شده به پروتین از طریق کبد و سیستم صفراوی دفع می‌گردند. ویژگی مواد حاجب کله سیستوگرافی اتصال به پروتئین است.
 اسمولالیته(اسمولاریته)
 یکی ازویژگیهای ساختمانی مایعات که نشان دهنده تعداد ذرات محلول درمقایسه با آب است را          اسمولاریته  گویند.مواد حاجب جدید نسبت به مواد قدیمی تر از اسمولالیته پایین تری برخوردارند (با این حال حتی دو برابرخون اسمولالیته دارند) به همین دلیل مواد حاجب جدید را اسمولار پایین می نامند.

ویسکوزیته 
  یکی دیگر از خصوصیات مایعات است که به صورت استحکام مایع در حین جریان بیان میشود وتحت تاثیرساختار مولکولی وتراکم مولکولی می باشد.با گرم کردن ماده حاجب تا حد درجه حرارت بدن ویسکوزیته کاهش یافته وتزریق سریعتر وروان تر صورت میگیرد.
ویسکوزیته واسمولالیته بالا از ویژگیهای مهم کنتراست های محلول در آب است که سبب اثرات عینی وقلبی وهمودینامیکی این مواد می گردد.زیرا با تغییرات فشار اسمزی باعث انتقال ناگهانی آب از فضاهای سلولی ودرون بافتی به داخل پلاسما می شود ومنجر به عوارض جانبی این مواد میگردد که شامل گشادی عروق –افزایش دمای بدن –درد-تهوع واستفراغ میشود.
قابلیت ایجاد یون
   یونی یا غیر یونی بودن موادحاجب به ساختار شیمیایی آنها بر میگردد.ماده یونی در محلولهای آبی تشکیل یون میدهدولی غیر یونی در آب یونیزه نمیشود.در معرفی ماده حاجب اغلب نسبت اتمهای ید به ذرات حل نشده ذکر میگردد که نشانگرمیزان کدورت بهتر (ید بیشتر)بوده درحالیکه نسبت پایین تر اسمولالیته ودر نتیجه اثرات جانبی کمتررا نشان میدهد.
موادحاجب یونی ممکن است باعث ایجاد اختلال در ضربانات قلبی وسیستم عصبی گردند.مواد حاجب جدید غیر یونی با اسمولار پایین که عوارض جانبی آنها 5/1 مواد یونی است ولی قیمت بالاتری دارند.
 
-مواد حاجب از نظر دانسیته به دو دسته مواد حاجب شفاف یا لوسنت (دانسیته پایین) و مواد حاجب کدر یا اپاك (دانسیته بالا) تقسیم می‌گردند. 
 ˜الف)    مواد حاجب شفاف 
اولین مواد حاجب مورد استفاده در تزريقات داخل عروقي و داخل فضاي ساب آراكنوئيد، گازهایی نظیر هوا، اکسیژن، دي‌اكسيد كربن و نیتروژن بودند. اولین‏ میلوگرافی در سال 1919 با تزريق هوا به داخل فضاي ساب آراكنوئيد انجام شد. گازها دارای کمترین اثر تحریکی و حداقل عوارض بوده و جهت بررسی حفرات بدن و آنژیوگرافی اندام‌ها و تهیه تصاویر دوبل کنتراست بكار مي‌روند. تصویربرداری با هوا وقت‌گیر و مشکل بوده و تصوير بدست آمده وضوح و کنتراست بالايي ندارد. امروزه اکثر روش‌های  تصویربرداری با هوا منسوخ شده است و بیشترین کاربرد آن در بررسی‌هاي دوبل کنتراست دستگاه گوارش مي‌باشد. بعلت افزایش کنتراست در تصاویر آنژیوگرافی با ساب‌ترکشن دیجیتال (DSA)، امکان استفاده از هوا بعنوان ماده حاجب در اين روش نيز وجود دارد. 
˜ب)    مواد حاجب کدر 

مواد حاجب کدر امروزی شامل :1-سوسپانسیون باریم    2-مواد حاجب یددار می‌باشند. 
 ب-1-)سوسپانسیون باریم
استفاده از باریم در دستگاه گوارش از سال 1910 مرسوم گرديد. از سال 1896 تا1910 بیسموت ماده حاجب خوراکی مورد استفاده در دستگاه گوارش بود. باریم بدلیل خنثی بودن از نظر شیمیایی و نامحلول بودن در آب، ماده حاجب نسبتا بی‌خطري مي‌باشد. 
ب-2) مواد حاجب يددار
         اولین بار خاصیت ايجاد کنتراست ید در رادیولوژی در دهه 1920 بدنبال کدر شدن مثانه در گرافی ساده شکم بیماران سيفلیسی که تحت درمان با یدید سدیم بودند، شناخته شد.

موادحاجب یددارشامل:

 1-محلول درچربی                                    2-محلول درآب

موارد منع کاربرد مواد حاجب:

-استفاده از مواد حاجب داراي اسمولاريته بالا در میلوگرافی و بیمارانی که احتمال ورود ماده حاجب به ریه وجود دارد (نظیر آسپیراسیون یا فیستول بین مری و تراشه) ممنوع است.

-در بیمارانی که خطر ورود ماده حاجب به حفره صفاق وجود دارد، نظیر پارگی یا سوراخ شدن روده، استفاده از باریم ممنوع مي‌باشد. در حفره صفاق ورود باريم باعث پريتونيت باريمي مي‌گردد كه در نيمي از موارد كشنده است. در ساير نواحي مانند مدياستن رسوب باريم ايجاد واكنش جسم خارجي و تشكيل گرانولوم و تغييرات التهابي مي‌شود.

- در افراد پرخطر، هیچ ممنوعيت مطلقي براي تزریقات داخل وریدی مواد حاجب يددار وجود ندارد، ولی بايستي به خاطر داشت كه در این بیماران احتمال ایجاد واکنش حساسيتي يا اثرات سمي داروها بیشتر بوده و باید ارزش تشخیصی استفاده از مواد حاجب بر خطرات بالقوه  احتمالي برتری داشته باشد

نکات مهم مربوط به استفاده از ماده حاجب:

-رعایت قانون h4(Have in، Head up،Hydration،History)

-استریل بودن همه مراحل

-   ماده حاجب تزریقی محلول آبکی،استریل، شفاف ، بی رنگ تا حدی زرد و بی بو است.بنابراین باید با دید مستقیم، به منظور بررسی رسوبات و تغییر رنگ آن قبل از تجویز کنترل گردد، اگر رسوبات وتغییر رنگ قابل توجهی وجود داشت ، نباید استفاده شود.

- ترکیب حجم و غلظت برای استفاده، باید به دقت و بطور فردی بر اساس فاکتورهایی نظیر:سن،وزن بیمار،اندازه رگ و سرعت جریان خون در رگ و عملکرد کلیه مورد محاسبه قرار گیرد.

-  موادحاجب  بدلیل تداخل داروئی و ناسازگاری شیمیایی  نباید با سایر داروهای تزریقی مخلوط شده یا در راههای تجویزی داخل وریدی حاوی داروها، محلول ها یا ترکیبات مغذی خاص تجویزگردند.

-باید قبل از انجام آزمون، به بیمار نحوه انجام پروسیجر توضیح داده شود،این کار به منظور حفظ آرامش و خونسردی بیمار می باشد.

-برگه رضایت عمل مبنی برانجام پروسیجر وخطرات احتمالی ناشی از انجام آن باید توسط بیمار و همراهان درجه یک قبل از انجام آزمون، تکمیل شده و امضا و ممهور به اثر انگشت شود.

-در مواردی که بیمار باردار است،انجام آزمون باید حدالمقدور به بعد موکول شود یا  پروسیجرهایی که نیاز به اشعه و ماده حاجب ندارند،جایگزین آن گردند.

-بیماران باید ازنظرسابقه حساسیت داروئی،موادغذایی وبیماریهایی خاص باید مورد غربالگری قرار گیرند. در بیمارانی که سابقه حساسیت به دارو ویا بیماری خاص دارند،احتمال وقوع واکنش ناخواسته ناشی از تزریق ماده حاجب بیشتر

-چک کردن آزمایشات بیمار مانند Cr ، PT، PTT ، BUNو INR وسایر فاکتورهای خونی الزامیست.

-باقی ماندن آنژیوکت(باز بودن رگ) وکنترل محل تزریق حداقل تا نیم ساعت پس از آزمون، از جمله نکاتی است که باید رعایت شود،چون زمان وقوع حساسیت از بدو تزریق تا 40 دقیقه پس از تزریق است،گرچه در برخی منابع تا 48 ساعت بعد از تزریق واکنش ماده حاجب گزارش شده است.

و...